Serat Pakem Sastra Miruda

SERAT Pakem Sastra Miruda sawijining buku anggitane Kanjeng Pangeran Arya Kusumadilaga, pujangga kraton Surakarta kang mumpuni ing babagan padhalangan. Jenenge wae ‘serat pakem’, mula anak judhule kang dawa nyebutake: Ugering padhalangan ingkang sampun mupakat kangge abdidalem dhalang ing Kraton Surakarta Adiningrat. KPA Kusumadilaga nganggit serat pakem padhalangan kasebut katujokake marang muride kang nama Sastra Miruda. Jenenge si murid iku mau kang kanggo judhul bukune.

Naskah asli Pakem Sastra Miruda wis ora kinawruhan maneh. Kang kasil ditemokake ana telung versi beda-beda. Ing antarane naskah tulisan Jawa terbitan De Bilksem, Solo, taun 1930 saiki sinimpen ing Perpustakaan Sanapustaka Kraton Surakarta.

Manut Serat Pakem Sastra Miruda, nalika jamane Sunan Seda Krapyak (1601-1613), sawijining dhalang saka Kedu awit saka kersane Ingkang Sinuhun katimbalan menyang kraton lan sinengkakake dadi abdidalem dhalang kraton. Wiwit iku ing Mataram thukul tradisi anyar, ing antarane nyuwak tradisi ruwatan nganggo wayang beber, lan minangka gantine ruwatan nganggo wayang kulit purwa.

Sateruse Sastra Miruda ngandhakake sawise kraton Mataram kecekel dening mungsuh (Trunajaya) ing taun 1677, Sunan Amangkurat I lumayu tekan Tegal. Ki Panjangmas sumusul lan tekan ing Kedu ambarang dhalang. Jroning mbarang mau tokoh punakawan Petruk dadi punjering inspirasi. Dene Nyi Panjangmas ora melu, awit kecekel dening mungsuh lan digawa mangetan menyang Jawa Timur.

Wektu iku pusaka-pusaka kraton, klebu saprangkat gamelan lan wayang kulit, katut digawa mungsuh. Satekane ing Ponorogo gamelan sawayange kanggo mbarang keliling dening Nyi Panjangmas. Wayang barangane iku nengenake tokoh Bagong minangka punjering lakon.

Ki lan Nyi Panjangmas mujudake dhalang kang dadi panutane dhalang-dhalang liyane ing tlatah Mataram. Sabubare iku, wiwit saka Kedu mangulon tekan Cirebon, dhalang-dhalang padha niru yen ndhalang tanpa Bagong. Dene wiwit Ponorogo mangetan tekan Malang, dhalang-dhalang padha ora nganggo Petruk.

Sawise madeg kraton anyar ing Kartasura, Nyi Panjangmas diangkat minangka dhalang kraton ing kadipaten anom (Kanoman), papane Pangeran Pati. Lakon-lakon nalikane mbarang ing Jawa Timur mau kaimpun dadi sawijining buku kanggo ugerane para dhalang Kanoman, kang katelah Pakem Wetan utawa Pakem Bagong. Dene Ki Panjangmas tetep dadi abdidalem dhalang ing kraton. Lakon-lakon nalika mbarang ndhalang mau kaimpun dadi buku kang katelah Pakem Petruk utawa Pakem Kulon.

Nadyan beda pakem, nanging cengkoke (gaya) seni padhalangan rikala semana tetep siji, yaiku cengkok Mataram. Cengkok padhalangan lagi pecah nalika Mataram kabagi dadi loro, yaiku Surakarta lan Yogyakarta.

Pecahe cengkok padhalangan mau disebabake telung perkara. Sepisan, Paku Buwana III ing Surakarta pancen nayogyakake marang ingkang paman, Sultan Hamengku Buwana I ing Yogyakarta, supaya tetep nerusake padhalangan cengkok Mataram. Dene PB III bakal nyipta cengkok anyar.

Kapindho, pancen nalika dumadi paliyan nagari Sultan HB I nate mboyong sawetara dhalang saka Surakarta menyang Kraton Yogyakarta. Nanging, gandheng kahanan Yogya wektu semana durung tumata, para dhalang mau rumangsa kurang manteb lan malah padha bali menyang Surakarta maneh. Wiwit iku dhalang-dhalang Yogyakarta padha gawe cengkok dhewe.

Katelu, ana kabar yen dhalang-dhalang Yogyakarta nerusake cengkoke Nyi Panjangmas, lan para dhalang ing Surakarta nerusake cengkoke Ki Panjangmas.

Pranyata jroning laku jantrane seni padhalangan, sing jeneng cengkok mau ngrembaka subur. Maune ngrembakane cengkok mau jumbuh klawan adege kraton. Mula saliyane cengkok Surakarta lan Yogyakarta, banjur thukul cengkok Mangkunagaran lan cengkok Pakualaman. Kawusanane cengkok-cengkok padhalangan mau tuwuh nganti karang padesan.Upamane, ing sawijining desa ana dhalang kang kuncara saengga akeh calon dhalang kang meguru mrana. Kanthi mangkono cengkoke dhalang kondhang mau dadi sawijining cengkok anyar.

Contone, tau sumebar anane dhalang cengkok Jombor (Klaten), kanthi ciri khusus dhalang dhagelan, awit saben gelare mesthi kebak lelucon. Dhalang cengkok Wedhi (Klaten), kondhang kanthi cirine dhalang wejangan, awit saben gelare kebak piwulang. Sabanjure cengkok iki nuwuhake julukan tumrap dhalang. Ana kang sinebut dhalang kethek, awit seneng nglakokake paraga kethek jroning lakon Ramayana. Dhalang sabetan, awit seneng lan trampil merangake satriya kanthi olah sabetan. Uga kita isih kelingan Ki Manteb Sudarsono tau oleh julukan dhalang setan, awit saka cepete anggone olah sabetan yen lagi perang.

Sanadyan seni padhalangan kabagi dadi pirang-pirang cengkok, nanging sejatine miturut garis besar, mung dumadi saka telung cengkok, yaiku cengkok Surakarta, cengkok Yogyakarta, lan cengkok desa. Cengkok desa thukul awit anane dhalang desa kang dadi dhalang amarga keturunan utawa nyantrik marang sawijining dhalang kondhang ing karang padesan. Muncule sebutan dhalang desa, yaiku nalika kababare buku pakem minangka pathokane dhalang, kang diwetokake dening Kraton Surakarta (Serat Pustaka Raja) lan Yogyakarta (Serat Purwakandha).

Rikala semana dhalang desa angel banget oleh buku-buku pakem kasebut. Saliyane buku-buku pakem iku kacetak terbatas, upama bisa oleh buku kasebut, durung karuwan para dhalang desa mau bisa maca. Awit akeh-akehe isih wuta aksara. Kanthi mangkono cengkoke dhalang ndesa lumaku dhewe lan diwarisake turun-temurun.

Ing taun 1923, awit saka kersane Sinuhun PB X ing Surakarta, kabukak sekolah dhalang kang sepisanan kanthi jeneng Pasinaon Dhalang ing Surakarta, disingkat Padhasuka. Rong taun candhake,Yogyakarta nusul adeg sekolah dhalang Habirandha awit saka kersane Sultan HB VIII kang sinengkuyung dening Java Instituut. Taun 1931, Pura Mangkunegaran adeg Pasinaon Dhalang ing Mangku-Nagaran (PDMN).

Tuwuhe sekolah dhalang mau ora nduweni tujuwan nambah cacahe dhalang kang wis ana. Nanging luwih nengenake ningkatake kualitase para dhalang, utamane dhalang desa kang dianggep gelare kurang becik lan ora bisa nututi gelare jaman. Sing genah, supaya dhalang desa anggone ndhalang padha nganggo dhasar pakem.

Kanthi muncule sekolah dhalang mau, kawitane para dhalang saka plosok padha gemrudug tumuju kraton saperlu olah ngelmu. Nanging paribasan sulung ngrubung lampu, ora let suwe padha mbrindhili dhewe-dhewe. Bab iku disebabake, antara liya, para dhalang desa mau kangelan nyemak pelajaran, awit anggone ora bisa maca. Uga amarga adohe laku, kamangka wektu semana durung ana tetumpakan. Kerep wae sawijining dhalang kudu wis mangkat sore, mlaku, lan lagi tekan kraton sesuk awan kamangka pelajaran lagi kinawitan bengine. Lan racake, para dhalang mau ora rumangsa ketambahan ngelmu padhalangan.

Nadyan wusanane pasinaon-pasinaon dhalang mau surut, nanging sethithik-akeh wis klakon nyragamake gelare para dhalang. Apa maneh bareng kasambung klawan thukule sekolah dhalang modern, kayata ing ASKI lan ASTI, cengkok-cengkok seni padhalangan mau sidane ilang. Mbokmenawa sing ana cengkok nasional.

Taun sewidakan biyen, nalika cengkok Surakarta lan Yogyakarta isih kenthel, wong Sala ora rumangsa marem nonton gelare dhalang Yogya, semono uga suwalike. Wektu iku cengkok mau isih ketara banget, kanthi ciri-ciri padhalangan cengkok Surakarta pinunjul ing babagan basa lan pagelaran wayang alus. Dene cengkok Yogya, pagelaran wayange urip lan rame, paraga wayange akeh gerake lan katon gagah.

Ature: Poerwanto Rs.

JB 39/LX, 28 Mei-3 Juni 2006

source : Jayabaya